Zamek Królewski w Piotrkowie Trybunalskim

---

Historia

„Budowla, znana z jej historycznego znaczenia, została wzniesiona pomiędzy 1512 a 1519 rokiem. Początkowo pełniła funkcję mieszkania dla króla Zygmunta Starego podczas sejmu w Piotrkowie. Z czasem stała się siedzibą starostwa grodowego. Jednak w 1657 roku, w wyniku potopu szwedzkiego, wieża częściowo uległa zniszczeniu. Odbudowa tego ważnego obiektu miała miejsce w latach 1684-1697, kiedy to starosta piotrkowski, Michał Warszycki, wprowadził zmiany w architekturze, zastępując pierwotny dwuspadowy dach nowym, czterospadowym, na którym umieszczono srebrnego orła z herbem Warszyckiego Abdank.

Rok 1861 przyniósł decyzję o rozbiórce oficyn usytuowanych obok zamku. Niestety, w lipcu 1865 roku wieża uległa częściowemu spaleniu, co doprowadziło do usunięcia drugiego piętra budynku w 1869 roku. W 1918 roku zamek został przekazany Polskiemu Towarzystwu Krajoznawczemu przez władze okupacyjne, a następnie przez polskie władze. Akt dzierżawy został oficjalnie wręczony piotrkowskiemu Oddziałowi PTK 18 listopada 1919 roku.

Remonty obiektu trwały do 1922 roku, jednak nie udało się w pełni przywrócić renesansowych i barokowych portalów. Główne naciski położono na zabezpieczenie budynku. 15 października 1922 roku zamek został otwarty jako Muzeum Krajoznawcze Ziemi Piotrkowskiej i od tego momentu zaczyna się nowa era jego historii jako siedziby muzeum.

W 1963 roku, ze względu na pogarszający się stan techniczny obiektu oraz dążenie do odtworzenia jego pierwotnego wyglądu, zainicjowano kolejny etap prac restauracyjnych. Te trwały od 1964 do 1970 roku, przynosząc efekt w postaci odbudowy drugiego piętra oraz przekształcenia dachu według projektu Wacława Balda, który inspirował się formą nadaną budowli po 1670 roku. Dziś, od 1970 roku, wieża znów pełni rolę muzeum.

Opis budowli

Bryła

Królewska rezydencja w Piotrkowie Trybunalskim zbudowana została na kopcu ziemnym, otoczonym fosą, co nadaje jej niepowtarzalny charakter. Jej imponujący kształt wieży, wznoszącej się powyżej otoczenia, składa się z czterech kondygnacji wspartych na wysokim przyziemiu.

Obiekt zaprojektowany jest na planie prostokąta o wymiarach 18,45×20,25 m, gdzie dłuższe boki skierowane są ku północy oraz południu. W przeszłości wieża była zwieńczona elegancką, renesansową attyką, niestety zniszczoną przez Rosjan w XIX wieku. Obecnie najwyższe piętro zostało odrestaurowane po 1950 roku.

Wnętrze budowli charakteryzuje trójwnętrzowy układ, oparty na klasycznej zasadzie podziału poprzez dwie prostopadłe ściany. W ten sposób uzyskano dwa pomieszczenia o kwadratowym planie, a wnętrze po stronie wschodniej ma prostokątny kształt. Środki obronne pochłaniają jedynie przekop z mostem, a fosa spełniała głównie funkcję reprezentacyjną. Wysokie przyziemie pełni rolę optycznego cokołu dla elewacji. Otoczenie obiektu miało jednak kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa jego mieszkańców, a jego funkcje raczej wykluczały militarne przeznaczenie budowli. Zamek w Piotrkowie winien być postrzegany przede wszystkim jako pałac, co dobitnie podkreślają jego wnętrza oraz elewacje.

Elewacje

Starannie zaprojektowana elewacja budowli sprawia, że mimo dużych rozmiarów wieży na pierwszy rzut oka wydaje się ona stabilna, ale nie przytłaczająca. Różnorodne elewacje zbalansowane są w sposób harmonijny, gdzie akcenty pionowe i poziome wzajemnie się równoważą. Ważne jest również, że elewacje kształtowane są całościowo, niezależnie od poszczególnych pięter.

Dolny mur, pozbawiony otworów okiennych i wzniesiony z kamieni polnych, przechodzi w ceglaną, surową ścianę z delikatnymi narożnikami z jasnego piaskowca. Płaszczyzna ścian wzbogacona jest eleganckimi obramieniami okiennymi, także wykonanymi z jasnego piaskowca, które harmonizują z wysuniętymi gzymsami nadokiennymi, tworząc jedyny plastyczny element struktury. Potężne trójdzielne okna wizualnie zamykają budowlę od góry.

Elewacja zachodnia pozbawiona jest okien w jednej z dwóch głównych osi, gdzie znajdowało się wcześniej latryna. Elewacje północna i wschodnia, w osiach skrajnych, skrywają klatkę schodową. Główne wejście do budynku umiejscowione jest w skrajnej osi elewacji północnej, jednak nie ma większego znaczenia kompozycyjnego w kontekście całej elewacji. Z kolei elewacja południowa zyskuje na atrakcyjności dzięki harmonijnemu rozmieszczeniu okien.

Wnętrze

Bezpośrednie sąsiedztwo „wieży” z zespołem drewnianych budowli urzędowo-reprezentacyjnych, związanych z organizowaniem sejmów, sprawiło, że jej funkcje użytkowe ograniczały się głównie do wnętrz mieszkalnych i reprezentacyjnych. Dolna kondygnacja zawierała pomieszczenia pomocnicze oraz magazynowe, natomiast górna, połączona schodami, odpowiadała za funkcje mieszkalne. W przeciwieństwie do tradycyjnych wież, w Piotrkowie liczba kondygnacji mieszkalnych została podwojona: dolna służyła urzędnikowi, a górna królowi.

Apartamenty składały się z sali, izby oraz sieni, z których dolna była przestrzenią reprezentacyjną. Na drugim piętrze znajdowała się przestronna sala nazywana palatium-stubam superiorem. W piwnicach znajdowały się sklepienia kolebkowe, a inne pomieszczenia były wyposażone w drewniane stropy, z wyjątkiem klatki schodowej.

Proporcje i organizacja wnętrz z szerokimi wnękami okiennymi nadają pomieszczeniom wyrazisty charakter. Światło wpada do każdego z pomieszczeń równomiernie przez trzy do czterech okien, a do sieni oraz głównej sali przez sześć do siedmiu okien, co wprowadza równowagę w przestrzeni. W porównaniu do wnętrz wschodniego skrzydła zamku Wawelskiego, następuje tu podobna organizacja przestrzeni oraz wpływ światła.

Klatka schodowa

W Zamku Królewskim w Piotrkowie zastosowano wyjątkowe rozwiązanie komunikacyjne: wbudowaną, sklepioną klatkę schodową, która wpisuje się w program reprezentacyjny budowli, przywdziewając jej nowożytny charakter. Zlokalizowana w północno-wschodnim narożniku sieni, klatka o sklepieniu kolebkowym z łamanymi biegami i podestami jest w zasadzie oddzielona od przestrzeni mieszkalnej. Te szerokie schody, o szerokości około 160 cm, stanowią kluczowy element kompozycji przestrzennej i funkcjonalnego układu wnętrza, nie naruszając statycznego charakteru poszczególnych pomieszczeń, a jednocześnie podkreślając ich funkcjonalną całość.

Znaczącym aspektem jest krótki bieg schodów, który na każdym poziomie wychodzi w przestrzeń sieni, przekształcając część jej programu reprezentacyjnego na wyższe piętro. W tej reprezentacyjności uczestniczą również wytworne, rzeźbione w piaskowcu portale przy wejściu na poszczególne biegi schodów. Zapewniło to również mistrzowi Benedyktowi angaż w przy budowie wschodniego zamku wawelskiego, chociaż przypisywanie mu autorstwa „Schodów Poselskich” w zamku królewskim nie ma potwierdzenia w źródłach.

Dekoracja rzeźbiarska

Architektoniczna dekoracja wnętrz pałacu zachowała się w nielicznych fragmentach, w tym reliktach płytek posadzkowych z czerwonego marmuru, kawałkach kolorowych kafli piecowych oraz bogatej kamieniarki obramień okiennych, portali i kominków w stylu gotycko-renesansowym, które wykonane zostały przez mistrza Benedykta.

W sposób budowy przestrzeni i operowanie światłem, regularna kompozycja elewacji z obramieniami okiennymi oraz poziome akcenty reprezentowane przez gzymsy nadokienne, w znacznie większym stopniu niż renesansowe elementy kamieniarki, sprawiają, że pałac w Piotrkowie wyraźnie przejawia cechy stylu gotycko-renesansowego, a nie późnogotyckiego. Cechy te są wspólne dla warsztatu Benedykta, jak również dla wcześniejszej i współczesnej architektury w Europie Środkowej, w tym dla dzieł Benedykta Rieda.

Zamek Królewski w Piotrkowie Trybunalskim – znaczenie rezydencji

Nie ma wątpliwości, że wybór formy „wieży” dla pałacu królewskiego w dzisiejszym Piotrkowie Trybunalskim nie był przypadkowy. Był on ściśle związany z praktycznymi względami, jak również z programem ideowym, jasno narzuconym przez fundatora, którym był sam król. Styl architektoniczny wieży, nawiązujący do twórczości mistrza Benedykta, harmonizował z estetyką tej epoki, a jego istota nawiązywała do głębszego sensu – reprezentacji władzy królewskiej.

W kontekście zamku, wieża pełniła kluczową rolę jako jeden z podstawowych elementów przestrzennych, stanowiąc wyraźny symbol dominacji monarchy. Nawet w Królestwie Polskim, gdzie system feudalny nie był tak zinstytucjonalizowany jak w niektórych krajach Europy, budowa wieży często wymagała opinii suwerena, co niewątpliwie podnosiło status właściciela. Z tego powodu, istnienie wieży jako elementu zamku zyskało dodatkowe znaczenie, będąc wyraźnym znakiem prestiżu.

Warto przyjrzeć się dwóm szczególnym przykładom zamków w Europie, które, mimo różnic stylistycznych, mają podobne ideologiczne przesłanie. Stanowią one interesujące odniesienia do analizy architektury Piotrkowa:

• White Tower w Londynie, zbudowana po 1066 roku, która miała zarówno znaczenie militarne, jak i rezydencjonalne,
• donżon w Vincennes, powstający w latach 1337–1370, pełniący funkcję królewskiej rezydencji w pobliżu Paryża.

---

Oceń: Zamek Królewski w Piotrkowie Trybunalskim

---