Witold Chodźko

---

Życiorys

Rodzina Chodźków

Witold Chodźko był potomkiem rodziny o długiej tradycji, synem Leonarda i Zofii, z domu Jasińskiej. Rodzina Chodźków była znana na Litwie, co podkreśla ich rozgałęziona historia. Jego dziadek, Jan Chodźko, prowadził gospodarstwo w majątku Wilejkowicze, w parafii Żodziszki, a jego potomstwo w miało znaczące losy. Najstarszy z synów, Tyburcy Chodźko, został zesłany do Wiatki za udział w powstaniu styczniowym. Drugi, najmłodszy syn Leonard, ożenił się z Zofią i ukończył gimnazjum w Wilnie, a w 1865 roku zajął się współwydawstwem miesięcznika „Tydzień”, gdzie pisał wstępy i artykuły literackie. Jego kariera zakończyła się w 1883 roku z powodu trudnych problemów zdrowotnych, po czym przeniosły się na Litwę, gdzie zmarł.

Aleksandra, jego żona, była filologiem klasycznym, a jej mężem był Zbigniew Domaniewski, utalentowany muzyk. Warto również wspomnieć o Marrii, architektce, żonie Jana Zachwatowicza, znanego konserwatora zabytków. W rodzinie znajdowali się również wybitni twórcy, tacy jak Krystyna Zachwatowicz, ceniona scenografka i żona Andrzeja Wajdy, znanego reżysera, oraz Joanna Katarzyna Zachwatowicz-Jasieńska, utalentowana muzyczka, która wyszła za Ksawerego Jasieńskiego, spikera Polskiego Radia.

Edukacja

Witold Chodźko rozpoczął swoją edukację w IV Rządowym Gimnazjum Filologicznym w Warszawie, gdzie osiągnął sukcesy, kończąc szkołę ze srebrnym medalem. W 1894 roku podjął studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego, które zakończył w 1899 roku, zdobywając dyplom lekarski w 1900 roku. Po ukończeniu studiów postanowił wzbogacić swoją wiedzę na temat neurologii i psychiatrii w zagranicznych ośrodkach. W Paryżu miał okazję odbyć staż w klinice Alexisa Joffroya w Hôpital de la Pitié-Salpêtrière, gdzie zdobywał cenne doświadczenie.

Wkrótce po tym, uzyskał posadę asystenta w oddziale neurologicznym prowadzonym przez Józefa Babińskiego w Hôpital de la Pitie, gdzie także pisał swoją pierwszą rozprawę związaną z neurologią. Następnie udał się do Grazu, by kontynuować naukę w Klinice Neurologicznej Gabriela Antona.

Praca naukowa i zawodowa

Po powrocie do Polski, Witold Chodźko napotkał trudności w znalezieniu zatrudnienia w Warszawie, w związku z czym osiedlił się w Zaręby Kościelne, koło Małkini, gdzie rozpoczął prywatną praktykę. W roku 1901 przeniósł się do Lublina, gdzie podjął pracę jako asystent w klinice psychiatrycznej Władysława Olechnowicza. Jego zadania obejmowały także pracę na oddziałach psychiatrycznych w lubelskim Szpitalu św. Wincentego a Paulo. W 1903 roku otrzymał awans na ordynatora w Szpitalu św. Jana Bożego.

W tej placówce, od 1907 roku, prowadził samodzielnie oddział psychiatryczny jako młodszy ordynator. Następnie został dyrektorem Szpitala dla Psychicznie i Nerwowo Chorych w Kochanówce koło Łodzi, który objął w 1907 roku, sprawując tę funkcję aż do 1914 roku. Po opuszczeniu Kochanówki, w latach 1914-1915 zarządzał psychiatrycznym zakładem dla psychicznie chorych w Czerwonym Borze koło Radzymina. Od 1915 roku był ordynatorem Oddziału Psychiatrycznego w Szpitalu Św. Jana Bożego w Warszawie, gdzie pracował do 1918 roku.

Działalność polityczna i ministerialna

Witold Chodźko zaangażował się w działalność polityczną w 1904 roku, kiedy to wstąpił do Stronnictwa Postępowej Demokracji, opowiadając się za ideami liberalno-demokratycznymi. W kolejnych latach uczestniczył w Lidze Państwowości Polskiej, a w 1916 roku został radnym miasta stołecznego Warszawy, pełniąc tę funkcję aż do 1918 roku.

Dnia 15 listopada 1917 roku Tymczasowa Rada Stanu powołała Chodźkę na kierownika Referatu Zdrowia Publicznego w Departamencie Spraw Wewnętrznych. Z czasem referat ten przekształcił się w wydział, a potem sekcję oraz Dyrekcję Służby Zdrowia Publicznego. Witold pełnił rolę dyrektora Służby Zdrowia, Opieki Społecznej i Ochrony Pracy w Radzie Regencyjnej do 1918 roku. Zarządzał wszystkimi segmentami organizacyjnymi w Radzie Stanu oraz Radzie Regencyjnej, kiedy premierem był Jan Kucharzewski.

W dniu 4 kwietnia 1918 roku, Rada Regencyjna odlącza dział zdrowia od Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i przekazała go Ministerstwu Opieki Społecznej i Ochrony Pracy, gdzie Chodźko zachował stanowisko kierownika departamentu. 30 października 1918 roku, Rada Regencyjna stworzyła nowe, osobne ministerstwo, które zajęło się zdrowiem publicznym i opieką społeczną.

W nowo niepodległej Polsce, Naczelnik Państwa Józef Piłsudski w dniu 13 grudnia 1918 roku powołał Chodźkę do rządu Jędrzeja Moraczewskiego na stanowisko kierownika Ministerstwa Zdrowia Publicznego. Pracował również jako podsekretarz stanu w gabinecie Ignacego Paderewskiego oraz ponownie objął kierownictwo Ministerstwa Zdrowia Publicznego w kolejnych rządach od 13 grudnia 1919 roku do 26 maja 1923 roku.

Praca w ministerstwie

Jako minister, Chodźko stworzył podstawy polskiego systemu zdrowotnego. Jego działania obejmowały:

• ustawodawstwo sanitarne i integrowanie systemu opieki zdrowotnej na obszarach byłych zaborów,
• organizacja pracy lekarzy,
• formowanie podstaw prawnych w wielu obszarach działania służby zdrowia.

Był również zwolennikiem eugeniki i propagował jej metody. Jednak najważniejszym jego zadaniem była walka z epidemiami. W 1918 roku przyczynił się do powstania Centralnego Zakładu Epidemiologicznego. Wkrótce potem, w 1919 roku, uchwalono Państwową Zasadniczą Ustawę Sanitarną. Chodźko był również twórcą Centralnego Komitetu do Walki z Durem Plamistym oraz Naczelnego Nadzwyczajnego Komisarza do Walki z Epidemiami (NNK), czego był szefem w latach 1921-1923. W 1921 roku Centralny Zakład Epidemiologiczny przekształcono w Państwowy Zakład Epidemiologiczny, a w 1923 roku w Państwowy Zakład Higieny (PZH).

Okresy sprawowania urzędu kierownika i ministra

Kierownik Ministerstwa Zdrowia Publicznego:

W okresie od 13 grudnia 1918 roku do 16 stycznia 1919 roku, Witold Chodźko pełnił funkcję kierownika Ministerstwa Zdrowia Publicznego w rządzie Jędrzeja Moraczewskiego. Następnie, od 13 grudnia 1919 roku do 9 czerwca 1920 roku, sprawował urząd w rządzie Leopolda Skulskiego.

Przez krótki czas, od 9 do 23 czerwca 1920 roku, był również pełniącym obowiązki ministra. W dalszym toku, zasiadał w pierwszym rządzie Władysława Grabskiego od 23 czerwca do 24 lipca 1920 roku, a następnie w pierwszym rządzie Wincentego Witosa od 24 lipca 1921 roku do 13 września 1921 roku.

Po tym terminie, znowu pełnił obowiązki w dniach od 13 do 19 września 1921 roku. Witold Chodźko zajmował stanowisko do 5 marca 1922 roku w pierwszym rządzie Antoniego Ponikowskiego, a w dniach 5-10 marca 1922 roku działał jako p.o. ministra.

Minister Zdrowia Publicznego:

Z dniem 10 marca 1922 roku, objął urząd Ministra Zdrowia Publicznego w drugim rządzie Antoniego Ponikowskiego, gdzie pracował do 6 czerwca 1922 roku. Krótkoterminowo pełnił również obowiązki w dniach 6-18 czerwca 1922 roku.

W następnych miesiącach, między 28 czerwca a 7 lipca 1922 roku, był zaangażowany w rząd Artura Śliwińskiego, a potem znowu jako p.o. od 7 do 31 lipca 1922 roku.

Od 31 lipca do 14 grudnia 1922 roku, Witold Chodźko był ministrem w rządzie Juliana Nowaka, z kolei 14-16 grudnia 1922 roku, pełnił obowiązki w charakterze p.o. ministra. W końcu, od 16 grudnia 1922 roku do 26 maja 1923 roku, zasiadał w pierwszym rządzie Władysława Sikorskiego, a następnie w dniach 26-28 maja 1923 roku był znowu p.o. ministra.

Działalność zawodowa (Warszawa)

Witold Chodźko był osobą, która miała znaczący wpływ na rozwój kultury fizycznej oraz zdrowia publicznego w Polsce w okresie międzywojennym. Jego kariera zawodowa obejmowała szereg ważnych funkcji, które kształtowały system ochrony zdrowia oraz promowały aktywność fizyczną w społeczeństwie.

• w latach 1919-1923 pełnił funkcję przewodniczącego Rady Wychowania Fizycznego i Kultury Cielesnej,
• w roku 1921 mianowany został Nadzwyczajnym Komisarzem do Walki z Epidemiami,
• w latach 1924–1926 sprawował stanowisko dyrektora Polskiego Komitetu Pomocy Dzieciom oraz pracował jako lekarz neurolog w studenckiej Kasie Chorych,
• w okresie 1926–1939 był kierownikiem Państwowej Szkoły Higieny usytuowanej przy ulicy Chocimskiej 24,
• w latach 1928–1933 piastował funkcję prezesa Związku Zakładu Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych,
• w latach 1929–1931 działał jako rządowy komisarz Ogólnopaństwowego Związku Kas Chorych,
• w latach 1928–1933 był wiceprzewodniczącym, a od roku 1934 komisarzem Scalonego Zakładu Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych.

Działalność w Lidze Narodów

Witold Chodźko był jednym z kluczowych delegatów Rządu Polskiego w Lidze Narodów, a jego działalność miała znaczący wpływ na wiele inicjatyw międzynarodowych. W 1920 roku rozpoczął swoją przygodę w Międzynarodowym Urzędzie Higieny Publicznej w Genewie, a także zasiadał w Radzie Ligi Narodów. W tym samym roku został powołany na stałego członka Komitetu Higieny, co podkreśla jego zaangażowanie w promowanie zdrowia publicznego. Kolejne lata to kontynuacja jego aktywności, gdzie w 1922 roku był drugim delegatem na III Zgromadzenie Ogólne, a w 1928 roku w roli zastępcy delegata na IX Zgromadzenie Ogólne, co pokazuje jego rosnącą rolę w tej organizacji.

W 1930 roku Chodźko stał się delegatem do Komisji Doradczej, a także przewodniczącym Komisji ds. Ośrodków Zdrowia. Jego praca obejmowała także członkostwo w Komisji Doradczej ds. Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą, co świadczy o jego wszechstronnych umiejętnościach i zaangażowaniu w różne aspekty zdrowia publicznego. W 1931 roku, jako przewodniczący delegacji Rządu, uczestniczył w Międzynarodowej Konferencji dotyczącej ograniczenia narkotyków. W ciągu swojego długiego okresu działalności w Lidze Narodów, Chodźko pełnił różnorodne funkcje, aż do przewodniczenia Komitetowi Przygotowawczemu do konferencji dotyczącej ograniczenia produkcji opium w 1938 roku.

II wojna światowa

W czasie II wojny światowej, Witold Chodźko pozostawał w Warszawie z rodziną, gdzie po wybuchu okupacji zaangażował się w działalność Polskiego Komitetu Opiekuńczego. Organizacja ta działała zgodnie z zezwoleniem władz niemieckich i miała na celu pomoc potrzebującym. Chodźko objął funkcję zastępcy prezesa Stołecznego Komitetu Samopomocy Społecznej, co potwierdza jego zapał do niesienia pomocy innym w trudnych warunkach. Dodatkowo, formalnie był zatrudniony w bibliotece Państwowej Szkoły Higieny. Po tragicznych wydarzeniach powstania warszawskiego opuścił stolicę, a po zakończeniu działań wojennych osiedlił się w Lublinie.

Polska Rzeczpospolita Ludowa

W nowej rzeczywistości po wojnie, w 1945 roku, Chodźko został powołany do Państwowej Rady Zdrowia, organu doradczego ministra zdrowia. Jego zaangażowanie w odbudowę organizacji charytatywnych oraz samorządowych przyczyniło się do wielu inicjatyw społecznych. Został prezesem Zarządu Warszawskiego Towarzystwa Pomocy Lekarskiej i Opieki nad Umysłowo i Nerwowo Chorymi i wstąpił do Tymczasowego Zarządu Naczelnej Izby Lekarskiej. Dodatkowo, podjął pracę jako profesor nadzwyczajny Katedry Higieny Ogólnej na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, a w 1947 roku powrócił do pracy jako profesor zwyczajny oraz kierownik Katedry Higieny Ogólnej i Społecznej. Chodźko angażował się również w działania Polskiego Komitetu Opiekuńczego oraz obsługiwał jako naczelnym lekarz Grodziskiego Oddziału Polskiego Czerwonego Krzyża. W 1951 roku był jednym z założycieli i inicjatorów Zespołu Naukowo-Badawczego dla Chorób Zawodowych Wsi, który przekształcił się w Instytut Medycyny i Higieny Wsi w Lublinie, dzisiaj znany jako Instytut Medycyny Wsi im. Witolda Chodźki. Zmarł 17 stycznia 1954 roku w Warszawie, a jego miejsce spoczynku znajduje się na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 170, rząd 2, miejsce 6).

Życie prywatne

Witold Chodźko był dwukrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną była Anna Jankowska (1875-1912), z którą sformalizował związek małżeński w 1899 roku. Z tej relacji przyszedł na świat ich potomstwo – dwie córki: Aleksandra (filolog klasyczny, 1900-1955) oraz Maria (architekt, 1902-1994).

Kolejny raz stanął na ślubnym kobiercu w 1914 roku, kiedy to jego drugą żoną została Helena Witkowska (1872-1946). Warto również zaznaczyć, że Chodźko był członkiem Rady Najwyższej Loży Masońskiej „Prawda”. Z tego powodu Leon Chajn wyraził opinię, iż profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego nie zaproponowali jego kandydatury do prestiżowej Nagrody Nobla.

Działalność społeczna i międzynarodowa

Witold Chodźko był pionierem w polskiej psychiatrii oraz działaczem na rzecz ochrony zdrowia publicznego. Pełnił rolę pierwszego prezesa Towarzystwa Psychiatrów Polskich, co miało istotny wpływ na rozwój psychiatrii w kraju. W latach 1929–1934 nadzorował działalność Naczelnej Izby Lekarskiej, a jego zaangażowanie w Polski Towarzystwo Medycyny Prewencyjnej miało miejsce w latach 1935–1936.

W okresie 1924–1926 był zaangażowany w Polskim Komitecie Pomocy Dzieciom, co przypomina o jego silnym poczuciu odpowiedzialności społecznej. Wkrótce potem, jako członek Towarzystwa Lekarskiego Lubelskiego, brał aktywny udział w obradach Komisji do Spraw Przemysłu Lekarskiego T.L.L., przyczyniając się do zajmowania się kwestiami związanymi z rozwojem medycyny w regionie.

Witold Chodźko nie tylko był członkiem organizacji lokalnych, ale także działał w szerszej perspektywie, uczestnicząc w Towarzystwie Oświatowo-Kulturalnym „Światło”. Został zastępcą przewodniczącego, którym był znany pisarz Stefan Żeromski. Współzałożył i przewodniczył Towarzystwu „Kropla Mleka” aż do swojego wyjazdu z Lublina, co pokazuje jego zaangażowanie na rzecz dzieci i zdrowia publicznego.

Chodźko stał się również czołowym przedstawicielem walki przeciwko handlowi kobietami i dziećmi, pełniąc funkcje w Polskim Komitecie Walki z Handlem Kobietami i Dziećmi, gdzie pełnił rolę wiceprezesa i prezesa od 1923 roku. Ponadto, w latach 1922–1934 reprezentował Rzeczpospolitą na Zgromadzeniach Ogólnych Ligi Narodów. Nie tylko analizował, ale także aktywnie uczestniczył w rozwiązaniu problemów sanitarnych oraz medycyny społecznej w kontekście międzynarodowym.

Ważnym chronologicznym punktem w jego karierze było dołączenie w 1920 roku do Międzynarodowego Urzędu Higieny Publicznej w Genewie, a także członkostwo w Radzie Ligi Narodów. Jego działalność w międzynarodowych organizacjach zdrowotnych miała zasadnicze znaczenie dla przyszłych reform zdrowotnych.

Dodatkowo, Chodźko zasiadał na wielu ważnych stanowiskach, takich jak prezes Federacji Polskich Stowarzyszeń Ligi Narodów w 1925 roku, wiceprezes Centralnego Komitetu Społecznego Ofiarom Powodzi, czy członek Rady Głównej Ligi Obrony Powietrznej Państwa. Jako prezes Naczelnej Izby Lekarskiej od 1929 do 1934 roku oraz członek Polskiej Akademii Umiejętności od 1930 roku, odegrał kluczową rolę w kształtowaniu polskiego systemu ochrony zdrowia.

W każdym z tych ról jego determinacja i pasja przyczyniły się do wielu pozytywnych zmian społecznych oraz medycznych, które miały wpływ na życie wielu ludzi w Polsce.

Wspomnienia

Maria Zachwatowiczowa wspominała, że całe dnie Witolda Chodźki były wypełnione pracą zawodową oraz społeczną, ale mimo to znajdował on czas na długie wieczory poświęcone pisaniu opracowań naukowych i referatów. Nieliczne wolne chwile spędzał w gronie rodzinnym, w teatrze lub w kinie.

Całe dnie zajmowała mu praca zawodowa i społeczna, ale pozostawały jeszcze długie wieczory na pisanie opracowań naukowych i referatów. Nieliczne wolne chwile lubił spędzać w gronie rodzinnym, w teatrze lub w kinie.

W liście do Chodźki, S. Żeromski odnosił się do jego działalności w Lublinie, podkreślając znaczenie pracy doktorostwa w regionie:

Tyle udzieliliście dobrego, tak wytrwale pracowaliście przy najcięższej pracy, przy przeoraniu początkowym najbardziej zarosłego ugoru, że, gdy się teraz myśli o waszej nieobecności prawdziwy żal przejmuje… Wiem, że gdziekolwiek będziecie, będziecie tak samo walczyć jak tu, ale przywiązujemy się do prac, zabiegów, ludzi.

Prof. J. Brzozowski podczas uroczystego posiedzenia w Lublinie, upamiętniającego Chodźkę, mówił m.in.:

Jego serce było otwarte zarówno dla tłumu, jak i dla jednostek. Był to pierwszy Minister Polski, do którego dwa razy w tygodniu, bez meldowania u sekretarzy mógł się dostać każdy obywatel państwa, czy był bezrobotny, żebrak czy dziecko.

Dzięki swojemu darowi zjednywania ludzi, zyskał wielką sympatię wśród młodzieży lekarskiej. Po jednej z przyjacielskich pogadanek na temat profilaktyki, studenci postanowili zaskoczyć go niecodzienną owacją. Po wyjściu z gmachu Uniwersytetu zaproponowali profesorowi, aby wsiadł do czekającego samochodu, a następnie, nie uruchamiając silnika, zaczęli popychać pojazd rękami. W ten sposób, wiwatując i uśmiechając się, odprowadzili go aż pod jego dom.

Swoim darem zjednywania ludzi z miejsca podbił młodzież lekarską higieny. Po jednej z przyjacielskich pogadanek ze studentami na temat profilaktyki młodzież lekarska sprawiła mu niecodzienną owację. Przy wyjściu z gmachu Uniwersytetu studenci prosili profesora, by wsiadł do czekającego samochodu, a następnie nie uruchamiając silnika, zaczęli wóz popychać rękami. W ten sposób, wiwatując i śmiejąc się, przetoczyli aż pod dom, w którym mieszkał Profesor.

Publikacje

Witold Chodźko, znany ze swojej wszechstronnej działalności w obszarze zdrowia publicznego, pozostawił po sobie szereg istotnych publikacji, które znacząco przyczyniły się do rozwoju tej dziedziny w Polsce.

• Organizacja i służby zdrowia publicznego w mieście st. Warszawie, Warszawa 1916,
• Szpitalnictwo i sprawy sanitarne w budżecie miasta st. Warszawy na r. 1917, Warszawa 1917,
• Organizacja państwowej służby i zdrowia w Królestwie Polskim w przeszłości i chwili obecnej, Warszawa 1917,
• Polskie prawodawstwo sanitarne w rozwoju historycznym, Warszawa 1917.

Odznaczenia

Witold Chodźko był wybitnym przedstawicielem swojego czasu, a jego osiągnięcia zostały dostrzegane i uhonorowane wieloma prestiżowymi nagrodami. Lista jego odznaczeń obejmuje wiele cennych wyróżnień, które podkreślają nie tylko jego zasługi, ale także międzynarodowe uznanie.

• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, nadany 2 maja 1922 roku,
• Krzyż Komandorski Legii Honorowej,
• Krzyż Wielki Orderu Korony Italii,
• Krzyż Wielki Orderu Korony Rumunii,
• Order św. Sawy II klasy,
• Złoty Krzyż Zasługi I klasy.

Upamiętnienie

W Lublinie zaszczycone pamięcią Witolda Chodźki powstała ulica, która nosi jego imię. To istotna arteria, w otoczeniu której usytuowane są zarówno budynki dydaktyczno-naukowe, jak i szpitale kliniczne Uniwersytetu Medycznego.

W roku 2009 w Krakowie powstała Fundacja Salus Publica im. prof. Witolda Chodźki na Rzecz Zdrowia Publicznego. Jej cele statutowe w dużej mierze zostały zainspirowane ideami, które przyświecały Patronowi.

W 2022 roku, z inicjatywy premiera RP Mateusza Morawieckiego, Fundacja ,,Stare Powązki” zrealizowała projekt, który miał na celu odrestaurowanie grobów ministrów II RP, w ramach którego odnowiono również grób ministra Chodźki.

---

Oceń: Witold Chodźko

---