Józef Zieliński (działacz robotniczy)

---

Życiorys

Józef Zieliński przyszedł na świat w Piotrkowie, dziś znanym jako Piotrków Trybunalski. Pochodził z rodziny, w której tradycje edukacyjne kultywował jego ojciec, nauczyciel gimnazjalny, Aleksander Zieliński. W roku 1878 ukończył Męskie Gimnazjum Rządowe w swoim rodzinnym mieście, po czym kontynuował naukę na Uniwersytecie Warszawskim, na Wydziale Lekarskim. Prawie na finiszu studiów, w 1883 roku, został usunięty z uczelni z powodu wsparcia, które okazał studentom biorącym udział w protestach politycznych, znanych jako „schodka apuchtinowska”. Próby podjęte przez niego w celu kontynuacji edukacji na uniwersytetach w Moskwie i Kazaniu okazały się nieudane.

W okresie od 1884 do 1888 roku Zieliński skupił się na działalności edukacyjnej wśród chłopów, publikując pod pseudonimem dr Józef Zielczak wiele broszur, które były popularnymi poradnikami lekarskimi. W 1888 roku, razem z żoną Izą, z Gąsowskich oraz trzyletnim synem, przeniósł się do Paryża. Celem tego wyjazdu było kontynuowanie nauki medycznej, jednak uniwersytet paryski nie uznał jego wcześniejszych studiów w Warszawie, co zmusiło go do rozpoczęcia nauki od podstaw. W końcu, w 1894 roku, uzyskał francuski dyplom doktora medycyny.

Po ukończeniu studiów, nie mogąc wykonywać zawodu w Polsce, podjął decyzję o osiedleniu się w Paryżu, gdzie żył w roboczej dzielnicy i często pracował po kilkanaście godzin dziennie. Mimo intensywnej pracy, znajdował czas na udzielanie darmowych porad medycznych ubogim pacjentom. W miarę upływu czasu coraz bardziej angażował się w kwestie społeczne. W Paryżu zetknął się z ideami rewolucyjnego syndykalizmu i anarchizmu, szybko stając się ich zwolennikiem.

W społeczności Polonii paryskiej Zieliński był osobą bardzo aktywną. Jego dom był zawsze otwarty dla rodaków. Przyjaźnił się z wieloma prominentnymi postaciami, takimi jak Żeromscy czy Limanowscy. Utrzymywał bliskie relacje z polskimi socjalistami, takimi jak Adolf Warski, Cezaryna Wojnarowska, Stanisław Padlewski, a także z pisarzem Bolesławem Prusem, który odwiedzał go podczas swej podróży do Francji. Młody Andrzej Niemojewski, wówczas anarchista, również znajdował schronienie u Zielińskich.

W marcu 1900 roku Zieliński, mimo swojego anarchistycznego światopoglądu, przekonywany przez Kazimierza Kelles-Krauza, przystąpił wraz z żoną do Sekcji Paryskiej Oddziału Zagranicznego PPS. Uczestniczył w pierwszym wiecu, gdzie apelał o zjednoczenie polskich socjalistów „pod jednym czerwonym sztandarem – przeciw jednemu wrogowi”. Treść jego przemówienia chciał następnie opublikować jako list otwarty w „Przedświcie”, jednak redakcja odmówiła, biorąc pod uwagę kierunek polityczny Partii.

Jego członkostwo w PPS nie trwało długo, ponieważ w grudniu 1900 roku oboje małżonkowie Zielińscy opuścili partię. Powody tej decyzji są niejasne, ale można przypuszczać, że przyczyną był konflikt między PPS a SDKPiL, który zaostrzył się na Piątym Międzynarodowym Kongresie Socjalistycznym w Paryżu. Po odejściu z PPS, Zieliński zaangażował się w prace na rzecz polskich robotników. W 1901 roku stworzył towarzystwo robotnicze „Solidarność” z biblioteką. W latach 1903–1905 wspólnie z żoną założył Polski Uniwersytet Ludowy, żartobliwie nazywany „trzecim dzieckiem” małżonków Zielińskich.

Zieliński był postacią niezwykle aktywną. Wygłaszał przemówienia na wiecach, promując ideały anarchizmu i potępiając PPS za stawianie na niepodległość Polski zamiast na sprawy rewolucyjne. W 1905 roku współzakładał Polską Sekcję Ligi Wolnej Myśli. Prowadził korespondencję z podpisanymi podzyciem z czasopismami anarchistycznymi oraz wydawał dramaty z mocnym przekazem społecznym. 1 maja 1914 roku ukazał się pierwszy numer „Najmity”, redagowany przez Zielińskiego, skierowanego w głównej mierze do polskich robotników. Pismo, z ostrym tonem anarchistycznym i artykułami pisanymi przez pracowników, spotkało się z pozytywnym odbiorem.

Wybuch I wojny światowej spowodował u Zielińskiego głębokie przewartościowanie poglądów; odrzucił antymilitaryzm oraz internacjonalizm, wspierając Manifest szesnastu, w którym znani anarchiści krytykowali „politykę pangermańską”. Wystosował własną odezwę Do towarzyszy Polaków!, nawołując do walki o niepodległość Polski.

Po wojnie współpracował przez krótki czas z dr. Markiem Pierrotem przy wznowieniu pisma „Les Temps Nouveaux”, broniąc idei rewolu-cyjnego syndykalizmu. W sierpniu 1920 roku wraz z żoną wrócił do kraju, a 1 lipca 1921 roku objął urząd urzędnika kontaktowego w departamencie zdrowia Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej. W tym okresie powołał referat higieny pracy.

Pracował też krótko w Ministerstwie Zdrowia Publicznego, od stycznia do kwietnia 1923 roku, po czym znów trafił do ministerstwa pracy, gdzie pozostał do końca swojej kariery jako radca ministerialny. Wprowadzał ustawy i regulacje zdrowotne w zakresie higieny pracy oraz organizował kursy dla inspektorów. Wspierał Międzynarodowe Biuro Pracy w Genewie w kwestiach higieny przemysłowej.

Zieliński zajmował również funkcje w instytucjach obywatelskich, był jednym z założycieli Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela, a także jednym z pierwszych rzeczników humanizacji pracy w Polsce. Zmarł 12 grudnia 1927 roku po ciężkiej chorobie. Jego ostatnia ziemska wędrówka zakończyła się na cmentarzu Powązkowskim, gdzie jego pogrzeb był świadectwem uznania dla pracy, jaką włożył w walkę o prawa robotników.

Poglądy polityczne i społeczne

Na początku swojej drogi intelektualnej Józef Zieliński, jako młody uczeń piotrkowskiego gimnazjum, znalazł się pod wpływem idei pozytywistycznych, a jego zaangażowanie związane było z redakcją „Prawdy”, której przewodził Świętochowski. W miarę upływu czasu, będąc studentem, zainteresował się socjalizmem oraz bliskim mu środowiskiem proletariatczyków, jednak nie przystąpił do żadnej partii, odrzucając programowy internacjonalizm.

Podczas pobytu na emigracji, jego poglądy zaczęły ewoluować w kierunku francuskiego anarchosyndykalizmu. Zieliński propagował koncepcję strajku generalnego autorstwa Pelloutiera, jednocześnie wciągając się w fascynację ideami przemocy proletariackiej, jak to opisał Georges Sorel. Dla Zielińskiego anarchistyczny syndykalizm był naturalnym rozwinięciem walki, jaką prowadzi klasa robotnicza wobec rządu i burżuazji. Dla niego istnienie antagonizmu między państwem a proletariatem było oczywiste; każde państwo działa na rzecz burżuazji, w imię obrony własności prywatnej oraz podziałów klasowych.

Mimo że systemy państwowo-prawne różnią się, każda z nich prowadzi do ekonomicznego rozwarstwienia. Dlatego, według Zielińskiego, kluczowym celem anarchistów powinno być „zniesienie własności oraz władzy”. Zdecydowanie odrzucił on pokojowe metody polepszania sytuacji klasy pracującej, uznając je za nieskuteczne. Twierdził, że jedynie przez rewolucję, a nie układy z burżuazją, robotnicy mogą wywalczyć ustępstwa.

Proletariat winien zorganizować się w egalitarne, nieposiadające przywództwa związki zawodowe, znane jako syndykaty, które skupiłyby wyłącznie pracowników. Zieliński podkreślał wagę uświadamiania proletariatu o nieuchronności ogólnokrajowych strajków. Zwracał uwagę na znaczenie idei internacjonalizmu, zacieśniania kontaktów z proletariatem innych państw oraz rozwijania wśród robotników poczucia solidarności i braterstwa.

Jednocześnie stanowczo odradzał dopuszczanie do związków zawodowych przedstawicieli inteligencji, chociaż nie podzielał skrajnego antyintelektualizmu Sorela. W jego wizji, narzędziem walki związków zawodowych miała być akcja bezpośrednia, w tym sabotaż oraz strajk. Dla Zielińskiego strajk nie stanowił klęski, lecz był raczej „szczęśliwym, radosnym symptomem wzrastającego ducha rewolucji”. Strajki, jego zdaniem, były niezbędne, gdyż „kształcą i uświadamiają robotników, tępią egoizm, apatię i ducha rezygnacji, pobudzają jednostki do działania”. W jego przekonaniu strajk generalny powinien stanowić preludium do proletariackiej rewolucji – „to nie spokojne ogólne bezrobocie, ani zamknięcie się w czterech ścianach z biadaniem, lecz początek ostatecznego, krwawego rozrachunku z panami i burżuazją”.

Zieliński postrzegał przyszły ustrój komunistyczny jako system bez władzy, będący ucieleśnieniem całkowitej wolności, w którym znikną podziały klasowe oraz waluta, a zamiast własności prywatnej wprowadzi się kolektywną. Przypuszczał, że po rewolucji robotnicy, wspólnie z „oświeconą” częścią burżuazji, przystąpią do budowy nowego społeczeństwa, co było typowe dla myślenia wielu anarchistów tamtej epoki, takich jak Kropotkin. Zieliński jednak podzielał powszechne wśród syndykalistów przekonanie o konieczności funkcjonowania ustroju przejściowego.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, Zieliński zrezygnował z anarchizmu, po czym, wracając do kraju, całkowicie poświęcił się działalności na rzecz rozwoju instytucji zajmujących się higieną pracy.

Ważniejsze publikacje

Prace społeczno-polityczne tego zasłużonego działacza koncentrują się na różnorodnych problemach związanych z kwestiami społecznymi i politycznymi. Opublikował znaczące prace takie jak:

• kwestia kobieca, Warszawa: 1893, podpisana kryptonimem J. Z., brak numerów stron w książce,
• strejk powszechny, Paryż: 1901 (choć faktyczna data wydania to 1900), brak numerów stron w książce,
• obłudny socyalizm, Paryż: 1902, brak numerów stron w książce,
• bojowe robotnicze związki zawodowe, Paryż: 1906, brak numerów stron w książce,
• czy w Polsce anarchizm ma rację bytu?, Paryż: Biblioteczka Robotnicza, 1906, brak numerów stron w książce,
• do towarzyszy Polaków!, Paryż: 1917, brak numerów stron w książce,
• higjena pracy, Warszawa: 1929, wydana pośmiertnie, brak numerów stron w książce.

W zakresie publicystyki medycznej, autor ukrywał się pod pseudonimem, tworząc poradniki zdrowotne. Istotne prace to:

• co robić, gdy kto zachoruje, Warszawa: 1885, brak numerów stron w książce,
• co robić, ażeby być zdrowym i długo żyć, Warszawa: 1887, brak numerów stron w książce,
• poradnik dla kobiet, które chcą być zdrowymi, Warszawa: 1888, brak numerów stron w książce,
• pogadanki lekarza, Warszawa: 1925, brak numerów stron w książce.

Autor próbował także swoich sił w dramaturgii, czego efektem są takie utwory jak:

• za wolność, Lwów: 1905, brak numerów stron w książce,
• lokaut, Paryż: 1908, brak numerów stron w książce,
• strajk, Paryż: 1909, brak numerów stron w książce,
• szpieg, Paryż: 1910, brak numerów stron w książce.

---

Oceń: Józef Zieliński (działacz robotniczy)

---