Kościół ewangelicko-augsburski w Piotrkowie Trybunalskim

---

Świątynia katolicka (1689-1788)

Początek budowy niezwykłej świątyni pijarskiej w Piotrkowie był ściśle powiązany z rosnącą potrzebą promowania edukacji po zakończeniu soboru trydenckiego. Zakonnicy, którzy przybyli do Polski w 1642 roku z inicjatywy Władysława IV, osiedlili się w różnych miejscowościach, takich jak Podoliniec, Rzeszów i Warszawa. W 1662 roku przystąpili do starań o utworzenie placówki edukacyjnej w Krakowie, jednak ich projekty spotkały się z oporem ze strony krakowskiego mieszczan. Obawy mieszkańców dotyczące konkurencji dla Akademii Krakowskiej doprowadziły do odmowy wydania zgody na budowę konwentu, mimo dotacji wynoszącej 30 tysięcy złotych, która została przekazana przez Jana Górczyńskiego.

Niepowodzenie w Krakowie skłoniło Pijarów do zwrócenia uwagi na Piotrków, który jako siedziba Trybunału Koronnego był istotnym centrum miejskim w Rzeczypospolitej. Przygarniające do siebie rzesze szlachty, zapewniały zakonnikom możliwość pozyskania zamożnych patronów, którzy mogli wesprzeć ich edukacyjne starania. W 1673 roku prowincjał pijarów mianował księdza Franciszka Haligowskiego prokuratorem odpowiedzialnym za realizację planów związanych z założeniem placówki w Piotrkowie.

Dzięki dotacji Jana Górczyńskiego, Pijarzy zdobyli kamienicę od Stanisława Jaxa-Bykowskiego przy ulicy Dominikańskiej, w której zakonnicy zamieszkali do czasu zakończenia budowy kościoła i klasztoru. Wspierani przez królową wdowę Marię Eleonorę, uzyskali aprobatę z Rzymu na założenie kolegium oraz kościoła w Piotrkowie. 6 lipca 1674 roku konsystorz łowicki wydał dekret fundacji klasztoru i kolegium pijarskiego w Piotrkowie.

W ciągu miesiąca po otrzymaniu zgody, do Piotrkowa przybyli pierwsi zakonnicy, którzy w 1675 roku otworzyli szkołę. W 1677 roku, na mocy decyzji Sejmu, placówka znalazła się pod opieką króla i narodu. Wkrótce po ich przybyciu, na terenie sąsiadującym z kamienicą, wyznaczono lokalizację pod budowę kościoła. Dzięki wsparciu wpływowych sponsorów, takich jak starosta kaliski Stanisław Potocki, marszałek Trybunału Jan Męciński oraz biskup poznański Mikołaj Święcicki, zebrano środki na budowę.

Zgromadzone fundusze umożliwiły Pijarom zakup kolejnych nieruchomości, co pozwoliło im na stanie się właścicielami niemal całej północno-zachodniej części miasta, pomiędzy ulicą Miodową (Sieradzką), Nowym Miastem (Rycerska), Rwańską i Dominikańską. Budowę kościoła rozpoczęto w 1689 roku, a zakończono w 1718. Po zakończeniu prac, zakonnicy zainicjowali budowę konwiktu, który powstał za czasów rektoratu ks. Cypriana Małachowskiego w 1738 roku. Zwiększona rozbudowa konwiktu miała miejsce podczas rektoratu ks. Fulgentego Guttera Dobrodziejskiego w 1765 roku. Finalizacja prac przez ks. Zygmunta Rojka umożliwiła postawienie dużego budynku, który przylegał do kościoła przy ulicy Rwańskiej.

W 1786 roku Piotrków dotknęła ogromna katastrofa – pożar, który zniszczył także budynki klasztoru pijarskiego. Ta tragedia zmusiła zakonników do przeniesienia się do budynku po skasowanym klasztorze Jezuitów, co ostatecznie miało miejsce 17 lipca 1788 roku.

Okres przejściowy (1788-1795)

W latach 1788-1795 opuszczone budynki klasztorne w Piotrkowie Trybunalskim zyskały nową funkcję. Zostały one przekształcone na mieszkania dla lokalnych mieszczan. W tym okresie nie przeprowadzono znaczących prac remontowych, co wpłynęło na ich stan.

Świątynia ewangelicko-augsburska (od 1795)

Po II rozbiorze Polski, który miał miejsce w 1793 roku, Piotrków Trybunalski znalazł się w granicach zabranego przez Prusy terytorium. Władze pruskie, niezwłocznie po zdobyciu miasta, zająły budynki pijarskie, przekształcając je w koszary i więzienie. W 1797 roku, dzięki działaniom prymasa Krasickiego, po uzyskaniu zgody papieża, kościół został przekazany ewangelikom. Prawdopodobnie w tym samym roku zorganizowano zdjęcie święceń z kościoła oraz wyniesienie szczątków kleru pijarskiego, które wcześniej spoczywały w podziemiach. Evangelicy rozpoczęli prace nad adaptacją budynku do potrzeb kultu luterańskiego.

Warto zaznaczyć, że przez wiele lat, aż do 1824 roku, Piotrków nie miał stałego pastora. W tym okresie funkcje religijne sprawowali pastorzy dojeżdżający z innych miejscowości, jak na przykład pastor Gerbling z Iłowa oraz Rüdiger z Łasku. Wojen napoleońskich doświadczony kościół został chwilowo zaanektowany przez wojsko, gdzie pełnił funkcję magazynu wojskowego, a w 1813 roku zamieniono go w szpital dla żołnierzy rosyjskich.

Po kongresie wiedeńskim, Piotrków znalazł się w zasięgu Rosji w ramach Królestwa Polskiego. Pierwsze lata po wojncie minęły na staraniach parafian o odzyskanie kościoła. Dzięki osobistym wysiłkom, w tym aptekarza Samuela Schäffera, w 1817 roku udało się powrócić do obiektu. Równocześnie Schäffer zainicjował działania mające na celu przybycie stałego duchownego do Piotrkowa. 21 października 1827 roku do piotrkowskiego zboru dołączył pastor Jan Jakub Benni.

Pojawienie się nowych zborów w regionie, na przykład w Tomaszowie Mazowieckim, Bełchatowie i Kleszczowie, nieuchronnie wywołało zmiany w administracji parafialnej. W 1833 roku pastora Benniego przeniesiono do Tomaszowa, a jego miejsce zajmowali kolejni pastorzy, jak na przykład ks. Karol Zander i ks. Jan Rother. Zły stan finansowy parafii oraz bliskość więzienia były dodatkowym obciążeniem dla wiernych.

6 maja 1844 roku pastorem piotrkowskiej parafii został ksiądz Leopold Otto. W tym czasie parafia liczyła 2011 wiernych (430 rodzin). Dzięki entuzjastycznym kazaniom ks. Otto, parafia szybko się rozwijała, przyciągając również katolików z okolicy. W lipcu tego samego roku powstał przy ulicy Rwańskiej 6 nowy dom dla pastora, sfinansowany ze składek wiernych.

W dniu 16 sierpnia 1849 roku, ks. Otto został wybrany na drugiego proboszcza warszawskiego po odejściu ks. Sachsa. Na jego miejsce administrację parafii przejęli na krótko ks. Jeute oraz ks. Genti. Nowym pastorem, obranym 19 sierpnia 1851 roku, został ksiądz Ludwik Müller, który piastował urząd aż do 1905 roku. Jako długoletni proboszcz przyczynił się do utworzenia rządowej szkoły elementarnej, która z czasem zwiększała swoją popularność i ilość uczniów.

W wyniku toczących się wojen oraz przemian politycznych, parafia piotrkowska borykała się z różnymi trudnościami, zwłaszcza finansowymi. Po I wojnie światowej, mimo zaangażowania ks. Edmunda Wentzela, sytuacja nie poprawiła się. Zmarł tragicznie, zarażony podczas wizyty u chorego. Kolejne lata przyniosły nowe wyzwania, a na przestrzeni II wojny światowej świątynia przetrwała w dobrym stanie, jednak po wojnie społeczność ewangelicka zaczęła się znacznie kurczyć.

W 1945 roku proboszczem został ks. Otton Krenz, a po jego przeniesieniu do Warszawy, w 1949 roku, ks. Dr Woldemar Gastpary, który po roku 1950 rozpoczął duszpasterzowanie ks. Jerzy Gryniakow. Uroczystą ordynację nowego duszpasterza celebrował ks. biskup prof. Jan Szeruda. Już w tym samym roku wznowiono nabożeństwa m.in. w Kleszczowie i Zelowie.

Czasy współczesne

Świątynia zlokalizowana przy ulicy Rwańskiej wciąż odgrywa istotną rolę jako kościół ewangelicki. Jest to jedna z kluczowych świątyń w Piotrkowie, mieszcząca się na terenie Starego Miasta. Nabożeństwa odbywają się tu regularnie, przyciągając licznych wiernych.

Kościół ten pełni również znaczącą rolę w kulturalnym życiu miasta, organizując różnorodne wydarzenia, w tym koncerty muzyki organowej, które cieszą się dużym zainteresowaniem mieszkańców i turystów.

Od 1998 roku na pozycji proboszcza parafii znajduje się ksiądz Wiesław Żydel, który z zaangażowaniem prowadzi działalność duszpasterską i kulturalną w tej historycznej świątyni.

Architektura kościoła

Świątynia zbudowana w stylu barokowym wyróżnia się jednonawową konstrukcją. Jej prezbiterium jest krótsze i węższe, zakończone prostą ścianą, do której przylega zakrystia. Nawa wraz z prezbiterium zostały przykryte sklepieniem krzyżowym, a pod nimi znajduje się szeroki, profilowany gzyms.

Po obu stronach nawy dobudowano kaplice, które są oddzielone od głównej nawy za pomocą opilastrowanych filarów przyściennych. Dzięki wbudowanym, niskim przejściom w tych kaplicach, kościół sprawia wrażenie, jakby miał trzy nawy. W kaplicach przez długi czas znajdowały się ołtarze, które w 1788 roku zostały częściowo przeniesione przez Pijarów do kościoła pojezuickiego. W 1824 roku ewangelicy zainstalowali w tych miejscach drewniane empory.

Pierwotnie ta świątynia nie miała wież, które zaprojektowano dopiero w 1888 roku, a dobudowano je do szczytu budynku na koniec XIX wieku. Nad wejściem umieszczono tablicę zawierającą łacińską inskrypcję, która kiedyś brzmiała:

Bogu Wszechmogącemu Najwyższemu, Którego wielkość świat ogarnąć nie może. Przybytek Najświętszej Maryi Łask Bożych Szafarce Skarbnicę Janowi w żywocie Matki poświęconemu Świątynię Mikołajowi Jałmużnikowi Chrystusa w ubogich czczonemu. Kościół wśród klęsk polskich Niebu oddany, protektorów ręką zbudowała hojność Roku ugruntowanego Zbawiciela 1718.

Z pierwotnego wyposażenia kościoła zachował się barokowy ołtarz główny, który został poświęcony czci Najświętszego Serca Pana Jezusa, oraz barokowy chór muzyczny z rokokowymi ornamentami. Po prawej stronie ołtarza znajduje się kazalnica, która była mylnie interpretowana przez Michała Rawitę-Witanowskiego jako dawny eksponat pijarski. Właściwie, ambona pochodzi z XIX wieku, a starsza jest balustrada prowadząca na nią, która ma barokowy styl.

---

Oceń: Kościół ewangelicko-augsburski w Piotrkowie Trybunalskim

---