Stare Miasto w Piotrkowie Trybunalskim

---

Obszar

Stare Miasto w Piotrkowie Trybunalskim, choć nie jest formalnie uznawane za jednostkę pomocniczą gminy, stanowi istotną część osiedla „Centrum”, które wcześniej nosiło nazwę „Starówka”. W obrębie tego obszaru znajdują się różnorodne ulice oraz place, które tworzą niezwykły klimat tego miejsca.

Do najważniejszych z nich należy:

• Rynek Trybunalski,
• Plac Stefana Czarnieckiego,
• ul. Farna,
• ul. Grodzka,
• ul. Konarskiego,
• ul. Łazienna Mokra,
• ul. Pijarska,
• ul. Rwańska,
• ul. Rycerska,
• ul. Sieradzka,
• ul. Szewska,
• ul. Krakowskie Przedmieście (fragment),
• ul. Starowarszawska (fragment),
• ul. Wojska Polskiego (fragment),
• ul. Zamkowa (fragment).

Na obrzeżach Starego Miasta, wzdłuż pozostałości dawnych murów obronnych, przebiegają ulice takie jak ul. Zamurowa, Plac Niepodległości, Plac Tadeusza Kościuszki oraz ul. Stronczyńskiego. Warto również zaznaczyć, że od 2011 roku, główne arterie Starego Miasta nie są klasyfikowane jako drogi gminne, co znacząco ułatwia organizację różnorodnych wydarzeń kulturalnych oraz rozrywkowych w tym historycznym miejscu.

Historia

Osada przedlokacyjna

Osadnictwo na obszarze obecnego Piotrkowa ma swoje korzenie już w VIII wieku. W czasach XI wieku mogło w tym miejscu istnieć centrum dóbr książęcych, które sprzyjało rozwojowi osady targowej. Od XIII wieku Piotrków staje się miejscem zjazdów rycerzy i duchowieństwa, co również podkreśla rolę tego miejsca w średniowiecznej Polsce. Analizując kształt terenu między ulicą Rwańską a Placem Czarnieckiego, pojawiła się hipoteza o istnieniu tu wschodniej wsi owalnej, co jednak najbardziej związane jest z naturalnym kształtem doliny rzeczki Strawy.

Miasto lokacyjne

Dokładna data nadania praw miejskich Piotrkowowi pozostaje zagadką. Pierwsza pisana wzmianka o mieście pochodzi z 1217 roku, a dalsze informacje z XIII wieku nie potwierdzają istnienia Piotrkowa jako ośrodka miejskiego. Niektórzy badacze wskazują, że prawa miejskie mogły zostać nadane w latach 1270–1290, choć brak na to dowodów. Najstarsza wzmianka nazywająca Piotrków „civitas” pochodzi z 1313 roku, ale termin ten stosowano także wobec grodów, które praw miejskich nie posiadały.

Najstarszy dokument potwierdzający prawa miejskie pochodzi z 1404 roku, wydany przez Władysława Jagiełłę, który odnosi się do wcześniejszych dokumentów, zniszczonych w pożarze. Tak więc Piotrków mógł być lokowany wcześniej niż w 1313, ale też jego lokacja mogła mieć miejsce w późniejszych latach XIV wieku. Uzyskanie praw miejskich miało kluczowe znaczenie dla rozwoju miasta, które zaczęło przyciągać inwestycje i planową urbanizację – z rynkiem i ratuszem w centrum oraz regularnymi ulicami. W XIV wieku powstał układ urbanistyczny oparty na szachownicy, który przystosowano do warunków terenowych.

Budowę murów miejskich mogących rozpocząć się za panowania Kazimierza Wielkiego ukończono na przełomie XIV wieku. Mury charakteryzowały się 1.8 metra grubości i 5 metrami wysokości, a ich długość wynosiła około 1050 metrów. Opis z 1629 roku wskazuje na 10 baszt w obrębie murów, które otaczały miasto, w tym trzy bramy umiejscowione na wschodzie, zachodzie i południu, odpowiednio Brama Wolborska, Sieradzka i Krakowska.

Analiza istnienia ulicy Nowe Miasto sugeruje, że w XIV wieku obszar miejski mógł być mniejszy, rozszerzony później w XV wieku. Jednak argumentem przeciwko tej teorii są brak dowodów na tak wielką inwestycję polegającą na przenoszeniu murów miejskich.

W sprawie ratusza, nie ma jasnych dat dotyczących jego powstania; wiadomo jednak, że budynek wspominany jest już w połowie XVI wieku. Od końca tego wieku w Piotrkowie odbywały się posiedzenia Trybunału Koronnego, co wpływało na dynamikę życia miejskiego oraz zmusiło władze do przeniesienia się do wójtowskiej kamienicy wschodniej pierzei rynku.

W latach 1438 do 1492 Piotrków był gospodarzem wielu zjazdów szlachty, a w latach 1493–1567 odbyło się tutaj 38 sejmów, co z kolei wymusiło na mieście adaptację dla dużej liczby gości. Już od XIV wieku rozwijały się także osady poza murami miejskimi, co wzmacniało znaczenie Piotrkowa w regionie. W XVI wieku miasto stało się największym ośrodkiem miejskim w województwie sieradzkim, z populacją około 2 tysięcy mieszkańców, co utrzymywało się przez XVII wiek. Z kolei w XVIII wieku liczba ludności zaczęła spadać do 1,5 tysiąca.

Miasto kilkakrotnie doznawało zniszczeń w wyniku pożarów, z których największe miały miejsce w latach 1516, 1544, 1615, 1640, 1648, 1731 oraz 1786. Koszty odbudowy po pożarze w 1786 roku szacowano na 200 tysięcy złotych. Projekt odbudowy, w tym poszerzenia ulic, przygotował Dominik Merlini, choć ostatecznie nie został zrealizowany. Z tego okresu pochodzi pierwszy plan Piotrkowa, uznawany za autorstwa Merliniego lub przynajmniej jego zlecenia. Od XVI do XVIII wieku zmiany w uwarunkowaniach miejskich były minimalne. Część ulic zachowała swoje oryginalne nazwy, które przetrwały do dzisiaj, podczas gdy inne uzyskały nowe brzmienia.

W budownictwie dominowały wówczas drewniane domy, z murem pruskim na pierwszym planie, z murowanymi obiektami ograniczonymi do wokół rynku. W roku 1565 w Piotrkowie istniało około 190 domów, większość z nich była drewniana, a jedynie jeden murowany obiekt był własnością szlachecką. Liczba domów szlacheckich wzrosła do 14–15 w roku 1629. Najstarszymi świątyniami na Starym Mieście są kościół św. Jacka i św. Doroty, datowany na lata około 1331-1340 oraz kościół farny św. Jakuba, który został zbudowany pod koniec XIV wieku.

Obok kościoła farnego znajdował się cmentarz, który sąsiadował z dworem plebana oraz budynkiem szkoły parafialnej. W kolejnych latach XVII wieku przybyły nowe świątynie i klasztory. Na przykład w 1627 roku wzniesiono kościół Matki Bożej Śnieżnej, a później rozbudowywano klasztor dominikanek, który zyskał renomę w regionie. Na przełomie XVII i XVIII wieku powstały przy ul. Rwańskiejkościół i kolegium pijarów, zajmujących budynki, gdzie wiele lat później mieściło się więzienie.

W latach 1701-1727 przez jezuitów zrealizowano budowę kościoła św. Franciszka Ksawerego, największej wówczas realizacji sakralnej w Piotrkowie. W latach 1754-1803 powstał budynek kolegium, które obecnie pełni rolę I Liceum Ogólnokształcące.

Pomimo ogólnych trudności, z jakimi borykały się miasta podczas wojen, Stare Miasto w Piotrkowie utrzymało relatywnie lepiej swoją strukturę. Do końca XVIII wieku istniało tutaj około 70-80 murowanych budynków, z danych z końca XVIII wieku wynika, że murowane domy stanowiły około 29% całej zabudowy.

Zabory

Okres rozbiorów wpłynął negatywnie na rozwój Piotrkowa, co było widoczne w postaci dużej liczby opuszczonych domów. Na przełomie XVIII i XIX wieku mieszkało w mieście około 30 niezamieszkanych budynków. W 1816 roku blisko połowa kamienic w Rynku była uszkodzona i niezamieszkana. W latach 1817-1824 przeprowadzono rozbiórkę murów i bram obronnych, pozostawiając jedynie fragmenty w sąsiedztwie klasztorów.

W 1868 roku nastąpiła rozbiórka ratusza, co dodatkowo wpłynęło na postrzeganie miasta jako centrum. Stabilny rozwój Piotrkowa zaobserwowano po utworzeniu guberni piotrkowskiej w 1867 roku, jednak Stare Miasto przestało być centrum administracyjnym, a nowe ośrodki zaczęły powstawać na zachód od niego.

Współczesność

W latach 2007-2013 w ramach rewitalizacji w Piotrkowie przeprowadzono remont kluczowych ciągów komunikacyjnych Starego Miasta – zarówno rynku, jak i okolicznych ulic. Nowa nawierzchnia z kostki i płyt granitowych została wprowadzona, a także elementy oświetlenia i małej architektury, które nawiązują do historycznego charakteru zabudowy.

Stare Miasto w Piotrkowie stanowiło tło dla wielu filmów fabularnych oraz seriali, takich jak: „Ewa chce spać”, „Życie raz jeszcze”, „Potem nastąpi cisza”, „Vabank” i „Pan Tadeusz”. Dlatego dla filmowców istotną atrakcją jest dobrze zachowana architektura dawna, malowniczy rynek, stare kościoły oraz interesujące perspektywy uliczne. To umożliwia Staremu Miastu odtwarzanie atmosfery przeszłych miast i miejscowości, a jego bliskość do Łodzi i Warszawy sprzyja produkcjom filmowym.

Architektura

Stare Miasto w Piotrkowie Trybunalskim to obszar o napiętej historii architektonicznej, którego układ urbanistyczny uchodzi za jeden z najcenniejszych w regionie centralnej Polski. Kształtował się on już w XIII/XIV wieku, pozostawiając po sobie trwałe ślady, które przetrwały do dnia dzisiejszego niemal w niezmienionej formie.

Mimo licznych katastrof, takich jak pożary czy działania wojenne, wiele kamienic zachowało klasycystyczne elewacje z XIX stulecia. Warto również podkreślić, że część z nich ma pozostałości starszych detali architektonicznych, a do początku XX wieku możliwe było zauważenie podcieni przy niektórych domach w rynku.

Zabytki

Wszystkie zabytki Starego Miasta znajdują się w rejestrze Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Otrzymało ono numer 89-IX-35 i zostało zarejestrowane w trzech terminach: 24 lipca 1948 roku, 1 lutego 1962 roku oraz 23 lutego 2004 roku. Ochronie podlega nie tylko układ przestrzenny, lecz także wiele charakterystycznych elementów, takich jak linie regulacyjne ulic, skala zabudowy oraz układ komunikacyjny.

W rejestrze zabytków zapisano szereg obiektów położonych na terenie Starego Miasta, w tym:

• kościół farny św. Jakuba oraz plebania,
• zespół klasztorny dominikanek, w skład którego wchodzi kościół Matki Bożej Śnieżnej, klasztor oraz plebania,
• zespół klasztorny dominikanów z kościołem św. Jacka i św. Doroty oraz klasztorem, który obecnie pełni funkcję plebanii,
• zespół klasztorny jezuitów, do którego należy kościół św. Franciszka Ksawerego, a także nowe kolegium, które obecnie jest siedzibą I Liceum Ogólnokształcącego, oraz stare kolegium będące dawnym klasztorem,
• zespół klasztorny pijarów, którego kościół nazywany jest obecnie kościołem ewangelickim,
• pozostałości murów obronnych,
• budynek Gimnazjum Żeńskiego,
• oraz wiele kamienic i domów, w tym te przy placu Czarnieckiego oraz ul. Farnej, Grodzkiej, Rwańskiej i wielu innych. Zasługują na uwagę także miejsca takie jak Zamek Królewski oraz kościół bernardynów, które mimo że znajdują się poza Starym Miastem, również przyciągają uwagę swoją historyczną wartością.

Wszystkie obiekty wpisane do gminnej ewidencji zabytków, takich jak domy, kamienice oraz inne struktury, również podkreślają bogate dziedzictwo kulturowe Piotrkowa Trybunalskiego.

---

Oceń: Stare Miasto w Piotrkowie Trybunalskim

---