Zygmunt Zaremba

---

Dzieciństwo i młodość

W rodzinie ziemiańskiej przyszedł na świat Zygmunt Zaremba. Jego ojciec, który był emerytowanym pułkownikiem armii carskiej, a losy jego stryjów związały się z udziałem w powstaniu styczniowym. W 1905 roku, podczas uczęszczania do piotrkowskiego gimnazjum, Zaremba wziął udział w strajku szkolnym. To tam, dzięki nawiązaniu przyjaźni z Bolesławem Dratwą, wspólnie z Tadeuszem Żarskim, Marianem Nowickim oraz Tadeuszem Puszczyńskim zaczął zgłębiać idee socjalistyczne.

Po zakończeniu nauki w Gimnazjum Chrzanowskiego w Warszawie, dołączył do konspiracyjnego Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej (ZMPN), który działał w ramach PPS – Frakcja Rewolucyjna. Jego zaangażowanie szybko zostało docenione, ponieważ krótko po przystąpieniu do organizacji został wybrany do Zarządu Warszawskiego. Niestety, konflikt z katechetą skłonił go do przeniesienia się do Gimnazjum Michała Kreczmara, które prowadził sympatyk PPS.

W 1912 roku został członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej. Na zjeździe Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej został wybrany do grona pięciu osób tworzących Centralny Komitet, gdzie zasiadali także Stefan Dziugiełło, Stefan Starzyński, Tadeusz Święcicki oraz Tadeusz Żarski. Do politycznej działalności Zaremba przyłączył się w kręgach Feliksa Perla i PPS-Opozycji.

W roku 1914 Zaremba uczestniczył w ogólnopolskiej konferencji PPS-Opozycji, która miała miejsce w Krakowie. Kilka tygodni przed wybuchem wojny został aresztowany, jednak po ośmiu tygodniach pobytu w więzieniu odzyskał wolność. Po tych wydarzeniach zdał egzaminy maturalne. W tym czasie współpracował z Tadeuszem Szturm de Sztremem, który organizował Oddział Lotny Wojsk Polskich, nawiązując do tradycji Organizacji Bojowej PPS.

W obliczu konieczności ukrywania się przed policją, Zaremba udał się najpierw pod Ostrołękę, a później, razem z żoną Natalią, którą poznał w ZMPN, wyemigrował do Kijowa, a następnie do Charkowa. Tam zajął się pracą i studiował prawo na lokalnym uniwersytecie. W maju 1915 roku wraz z żoną założył na Uniwersytecie Unię Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej. Brał czynny udział w wydawaniu nielegalnego pisma oraz tworzył koło samokształceniowe dla polskich robotników kolejowych.

Po wybuchu rewolucji lutowej w 1917 roku w Rosji Zaremba stał się jednym z inicjatorów Zjednoczenia Socjalistycznego Polskiego na Ukrainie, które grupowało przedstawicieli wszystkich polskich organizacji socjalistycznych działających na Ukrainie (PPS, PPS-Lewica, SDKPiL). Pracował jako redaktor w piśmie Zjednoczenia Jedność Robotnicza. W wyniku napięć związanych z hasłami niepodległościowymi oraz różnic w taktyce partii rosyjskich, w zaznaczonym okresie Zjednoczenie uległo rozłamowi. Po tym wydarzeniu Zaremba objął kierownictwo Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS Ukrainy lewobrzeżnej oraz wszedł w skład Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS w Rosji. W lipcu 1918 roku wrócił do Polski.

Działalność w II Rzeczypospolitej

W wrześniu 1918 roku Zygmunt Zaremba aktywnie uczestniczył w konspiracyjnym XIV Zjeździe Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) w Warszawie, gdzie bronił lewicowego skrzydła, sprzeciwiając się współpracy z partiami prawicy i centrum. Jako najmłodszy członek, został wybrany do Centralnego Komitetu Robotniczego PPS. W dniu 11 listopada 1918 roku był współorganizatorem manifestacji wspierającej rząd Ignacego Daszyńskiego oraz członkiem delegacji, która z Tadeuszem Szturm de Sztremem dążyła do wręczenia Józefowi Piłsudskiemu czerwonego sztandaru. Piłsudski jednak odmówił, podkreślając, że działa w imieniu całego narodu. Uczestniczył też w delegacji, która 13 listopada, po demonstracji PPS, zawiesiła czerwony sztandar na Zamku Królewskim w Warszawie.

W tym samym roku z ramienia PPS Zaremba znalazł się w Komitecie Wykonawczym Warszawskiej Rady Delegatów Robotniczych. Na XV Zjeździe PPS, który odbył się w Krakowie w 1919 roku, został wybrany do Rady Naczelnej oraz do Centralnego Komitetu Wykonawczego, w których funkcjonował aż do 1945 roku. W 1920 roku walczył przeciwko przystąpieniu PPS do rządu obrony narodowej pod przewodnictwem Wincentego Witosa, postulując utworzenie lewicowego rządu, który zająłby się obroną kraju.

Począwszy od lat dwudziestych, był jednym z liderów Związku Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych, pełniąc funkcję wiceprzewodniczącego Rady Nadzorczej oraz przewodniczącego zarządu. W 1919 roku bez sukcesu kandydował do Sejmu Ustawodawczego w okręgu częstochowsko-radomszczańskim. W wyborach w 1922 roku, startując z pierwszego miejsca na liście w okręgu Piotrków-Brzeziny, nie uzyskał mandatu, lecz został wybrany posłem z listy państwowej.

Podczas kolejnych wyborów parlamentarnych w 1928 roku lista PPS w Piotrkowie osiągnęła niemal 25%, co umożliwiło zdobycie dwóch mandatów poselskich, które zdobyli Zygmunt Zaremba oraz Adam Próchnik. W 1930 roku ponownie kandydował z koalicyjnej listy Centrolewu, „Związku Obrony Prawa i Wolności Ludu”, zdobywając mandat poselski.

Zaremba wyróżniał się jako jeden z najaktywniejszych publicystów PPS, pełniąc rolę redaktora w takich pismach jak Pobudka, Robotnik, Tydzień Robotnika, Dziennik Ludowy i Światło. Ponadto, był inicjatorem koncernu Zespół Czasopism PPS, do którego należały Dziennik Ludowy, Tydzień Robotnika, Chłopska Prawda, oraz miesięczniki Głos Kobiet, Młodzi Idą oraz Światło. W tym czasie zgromadził wokół siebie grupę młodych, obiecujących dziennikarzy, wśród których byli m.in. Zbigniew Mitzner, Stanisław Niemyski, Władysław Jakubowski, Stefan Matuszewski, Stanisław Chudoba, Jan Dąbrowski, Rafał Praga, Feliks Gross, Julian Hochfeld, oraz Stefan Arski.

Jako przeciwnik władz warszawskiego OKR PPS, w tym ich przewodniczącego Rajmunda Jaworowskiego, który wspierał politykę rządu Piłsudskiego, Zaremba był inicjatorem istotnych zmian, które doprowadziły do rozłamu w partii i powstania PPS – dawnej Frakcji Rewolucyjnej. Oskarżano go o doprowadzenie do tego rozłamu przez wspólne działania z innymi działaczami. Od 1934 do 1939 roku pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Warszawskiego OKR PPS.

Jako przedstawiciel lewicy w PPS, sprzeciwiał się tendencjom „jednolitofrontowym” oraz współpracy z Komunistyczną Partią Polski. Na XXIV Kongresie PPS w 1937 roku skutecznie zablokował kandydaturę Wandy Wasilewskiej do Rady Naczelnej. W tym samym czasie stał w obronie Tadeusza Żarskiego, byłego członka PPS i działacza KPP, który został oskarżony i skazany w ZSRR za „współpracę z wywiadem polskim”, co wywołało gwałtowną reakcję KPP w stosunku do Zaremby.

W 1938 roku, wspólnie z Bronisławem Ziemięckim, Władysławem Piontkiem, Tomaszem Arciszewskim, Stanisławem Dubois, Adamem Próchnikiem, Marianem Nowickim oraz innymi działaczami PPS, zdobył mandat radnego w Warszawie.

Wojna i konspiracja

W trakcie obrony Warszawy, która miała miejsce we wrześniu 1939 roku, Zygmunt Zaremba odegrał kluczową rolę jako współorganizator oraz przewodniczący Robotniczego Komitetu Pomocy Społecznej. Był także inicjatorem oraz organizatorem Robotniczych Batalionów Obrony Warszawy. W tym samym okresie pełnił funkcję redaktora Dziennika Ludowego, który w czasie oblężenia połączono z Dziennikiem Powszechnym.

W swoim wystąpieniu radiowym 16 września, Zaremba zapewniał:

Lud stanął murem w obronie Ojczyzny i muru tego wróg nie przebije. Ustały walki partyjne. Każdy obywatel czuje, że broniąc Polski broni swej matki–Ojczyzny.

20 września, jako jeden z trzech reprezentantów Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), Zaremba został członkiem ponadpartyjnego Komitetu Obywatelskiego, który działał przy Dowództwie Obrony Warszawy. Jego zasługi w obronie stolicy zaowocowały przyznaniem mu Krzyża Walecznych.

W dniu 27 września 1939 roku, Zaremba podjął decyzję o zveiem Piekwy, koncie, oznaczającej, że działalność PPS oraz Robotniczego Komitetu Pomocy Społecznej jest tymczasowo zawieszona. Odezwa ta, znana jako tzw. różowa odezwa, miała na celu formalne wykonanie umowy kapitulacyjnej, a jej realna intencja polegała na zatuszowaniu przed Niemcami kontynuacji działalności konspiracyjnej. Odezwa została przyjęta w całym kraju, co spowodowało oskarżenia o działania samowolne, a także wykorzystano ją w argumentach przeciwko PPS-WRN, która starała się zrealizować spadkobierstwo przedwojennej PPS.

Będąc jednym z kluczowych twórców oraz przywódców podziemnej Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS-WRN) obok Kazimierza Pużaka i Mieczysława Niedziałkowskiego, Zaremba zasiadał w Centralnym Kierownictwie Ruchu, odpowiadając za prasę. Współpracował przy tym z Stanisławem Niemyskim oraz Józefem Wadiasem w Wydziale Prasowym. Od października 1939 roku redagował Informator, w oparciu o nasłuch radiowy, a tym samym, przetwarzając do 100 egzemplarzy na maszynie. Od stycznia 1940 roku wyszło z kolei pismo WRN, które wydawano w nakładzie od 3 do 8 tysięcy egzemplarzy, zmieniając formę na dwutygodnik w styczniu 1941. W czerwcu 1944 roku WRN wrócił z nazwą Robotnik, również redagowany przez Zarembę.

Po przyjeździe do Londynu Tomasza Arciszewskiego, Zaremba pokierował Centralnym Kierownictwem Ruchu od lipca 1944. Był głównym architektem „Programu Polski Ludowej”, który stanowił sztandarowy dokument socjalistów, oraz autorem publikacji „Demokracja społeczna. Wizja ustroju przejściowego”, będącego najbardziej wyrafinowanym dziełem ukazującym wizję ustrojową socjalistów. Równocześnie, od stycznia 1944 roku współpracował z Kazimierzem Pużakiem oraz Tomaszem Arciszewskim, jako przedstawiciel PPS w Radzie Jedności Narodowej.

Uczestnicząc w powstaniu warszawskim na Śródmieściu, Zaremba w okresie od 2 sierpnia do 4 października 1944 roku wydał 61 numerów Robotnika. Był także jednym z organizatorów apeli do lewicowych działaczy w Londynie o wsparcie dla powstania, zaliczając się również do inicjatorów ustawy o radach zakładowych, mającej na celu wdrożenie zasady współzarządzania w zakładach pracy.

Po upadku powstania warszawskiego Zaremba włączył się w pracę Rady Jedności Narodowej. Był rozważany obok Wincentego Witosa jako przedstawiciel władz do Londynu w ramach operacji „Most IV”, jednak planowana operacja przerzutu lotniczego w późnej jesieni 1944 roku nie doszła do skutku. W styczniu 1945 roku jako pełnomocnik CKW Ostoja wydał okólnik nawołujący do bojkotu „lubelskiej” PPS.

W wyniku aresztowania „szesnastu” 24 kwietnia 1945 roku został wyznaczony na jednego ze współprzewodniczących Rady Jedności Narodowej, pozostając na tym stanowisku do 1 lipca 1945 roku. W grudniu 1944 roku, razem z Tadeuszem Szturm de Sztremem, rozpoczął wydawanie publikacji AS oraz Przegląd krajowy, wydawanych w konspiracji do lipca 1945 roku.

Zygmunt Zaremba brał udział w posiedzeniach podziemnej Rady Naczelnej PPS 15 marca oraz 5 lipca 1945 roku, które odbyły się pod przewodnictwem Zygmunta Żuławskiego. Na tych posiedzeniach postanowiono o zasadach legalizacji działalności podziemnej PPS. 23 czerwca 1945 roku wydał kolejne pismo Do wszystkich członków PPS, wzywające do oczekiwania na decyzje legalnych władz PPS. Na spotkaniu CKW PPS 30 czerwca 1945 roku, podjął decyzję o likwidacji podziemnej sieci organizacyjnej.

Niestety, przedstawiciele „lubelskiej” PPS postawili jako warunek połączenia zakaz działalności publicznej dla Zygmunta Zaremby. Po zerwaniu umowy przez „lubelską” PPS, Zaremba podjął współpracę z Zygmuntem Żuławskim, próbując stworzyć Polską Partię Socjalno-Demokratyczną, jednak próbę tę można uznać za nieudaną. Po doświadczeniach z koncepcją Żuławskiego, Zaremba zdecydował kontynuować konspiracyjną pracę PPS. Jesienią 1945 roku przygotował projekt Tez ideologicznych PPS, w dyskusji z byłymi działaczami PPS-WRN, w tym z Kazimierzem Pużakiem (który uzyskał wolność po więzieniu w Moskwie), Tadeuszem Szturm de Sztrema, Józefem Dzięgielewskim, Ludwika Cohna, Mariana Bomby, Kazimierza Rysiewicza oraz Leszka Florczyka.

Emigracja

W obliczu zagrożenia aresztowaniem, Zygmunt Zaremba w marcu 1946 roku podjął decyzję o ucieczce do Francji, posługując się fałszywym nazwiskiem. Jego wyjazd miał miejsce w ramach transportu organizowanego przez Polski Czerwony Krzyż. Już latem tego samego roku, dzięki własnej inicjatywie, Zaremba stanął na czele Delegacji Zagranicznej PPS, której zadaniem była reprezentacja niezależnej Polskiej Partii Socjalistycznej na uchodźstwie.

W latach 1948–1957 oraz 1961–1967 pełnił funkcję przewodniczącego Rady Centralnej PPS, organizacji skupiającej emigracyjnych socjalistów i odpowiadającej Radzie Naczelnej w kraju. Z był współtwórcą Międzynarodowego Biura Socjalistycznego oraz Unii Socjalistycznej Europy Środkowo-Wschodniej, które były związane z Międzynarodówką Socjalistyczną. Jego przemyślenia oraz wizje były zawarte w dokumencie programowym Unii, mianowicie „Socjalistyczna alternatywa”. W 1947 roku założył w Paryżu Towarzystwo Wydawnicze Światło, które stało się platformą publikacyjną dla lewicowych idei.

W latach 1947–1959 pod egidą Towarzystwa Zaremba wydawał kwartalnik Światło, a w okresie 1964–1966 pismo Droga. Oprócz tego był autorem wielu książek, z których znane są tytuły takie jak Narodziny klasy rządzącej w ZSRR (1958) i Przemiany w ruchu komunistycznym (1965), a także publikacja autorstwa Feliksa Grossa, Druga rewolucja przemysłowa, książka jego żony, Natalii Zarembiny, Ruski miesiąc (1948), oraz Lidii Ciołkoszowej Generał Walery Wróblewski (1952).

W 1948 roku Zaremba był również jednym z założycieli Rady Politycznej, która skupiała różne partie, w tym PPS, Stronnictwo Narodowe oraz Polskie Stronnictwo Ludowe – Odłam Jedności Narodowej. Z pełnionej funkcji szefa Komisji ds. krajowych starał się organizować działania na rzecz Polski. Współpraca z Amerykanami miała na celu dotarcie do kraju i zbieranie informacji o życiu w Polsce, jednak akcja ta została rozpracowana przez UB, co zaowocowało wybuchem Afery Bergu.

Po roku 1956 Zaremba znalazł się w konflikcie ze swoim współpracownikiem Adamem Ciołkoszem, który opowiadał się za jednoczeniem emigracyjnych środowisk, natomiast Zaremba preferował budowanie lewicowego oddziaływania bezpośrednio na Polskę. Ich różnice zdań doprowadziły do wykluczenia Adama Ciołkosza z PPS w kwietniu 1960 roku, po czym Ciołkosz powołał Centralny Komitet Odbudowy PPS, co przyczyniło się do powstania dwóch równoległych struktur PPS na uchodźstwie w latach 1960–1987.

W marcu 1960 roku, w trakcie wizyty Nikity Chruszczowa we Francji, Zaremba, wraz z innymi uchodźcami z Europy Wschodniej, został aresztowany i deportowany na prawie miesiąc do Propriano na Korsyce. W swoim oświadczeniu wyraził oburzenie z powodu traktowania go w kraju, który w jego mniemaniu miał być źródłem wolności.

W ostatnich miesiącach życia, Zaremba, zmagający się z ciężką chorobą, rozważał możliwy powrót do Polski, gdzie mieszkały jego dzieci i wnuki. Jego córka, Olena Blatonowa, podjęła kroki w kierunku organizacji powrotu oraz wydania książki Pokolenie przełomu, jednak Kazimierz Rusinek, wiceminister kultury, zadania po konsultacjach z Józefem Cyrankiewiczem i Zenonem Kliszko, odpowiedział negatywnie. Natalya Zarembina, dopiero w 1970 roku powróciła do Polski i zmarła tam 30 kwietnia 1973 roku. Oboje, Zygmunt i Natalia, zostali pochowani na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 139-3-26).

W czasach PRL, nazwisko Zygmunta Zaremby zostało umieszczone na cenzorskiej liście, co oznaczało, że jego prace były bezwarunkowo eliminowane z prasy, radia, telewizji oraz publikacji periodycznych, w tym bez poddawania ich krytyce.

Publikacje

Listy publikacji Zygmunta Zaremby ukazują jego zaangażowanie w życie polityczne i społeczne Polski na przełomie XX wieku. Poniżej przedstawiamy zestawienie jego prac:

• (ps. Andrzej Czarski), Zbrodnicza polityka przeciwników Rządu Ludowego, (Warszawa) 1919,
• (ps. Andrzej Czarski), Czy jest PPS i do czego dąży, Lublin 1919,
• (ps. Andrzej Czarski), Jak i kogo wybierać do Sejmu, Warszawa: Robotnik, 1919,
• (razem z Marianem Malinowskim), Sekret zwycięstwa, Warszawa 1920,
• Klasa robotnicza a prawo o kasach chorych, Warszawa 1921,
• Z zagadnień polityki socjalistycznej w Polsce (kierunki w socjalizmie; walka klas w Polsce; o stanowisko partii), Warszawa 1921,
• Neutralność czy klasowość? Z zagadnień ruchu spółdzielczego w Polsce, Warszawa 1923,
• (ps. Andrzej Czarski) Od Borysowa do Rygi. Uwagi krytyczne o dyplomacji, wojnie i pokoju w 1920, Warszawa 1930,
• (ps. Ant. I. Levebre), Historia Marka de Levebre, Warszawa 1930, Opowiadanie. Skonfiskowane przez cenzurę,
• Racjonalizacja – kryzys – proletariat, Warszawa 1933,
• Narodziny polskiego faszyzmu. Fragment dziejów ruchu robotniczego w Polsce, Warszawa (1933),
• Bezdroża kapitalizmu i drogowskazy przyszłości, Warszawa 1934,
• PPS w Polsce Niepodległej, Warszawa 1934,
• Obrona Warszawy. Wrzesień 1939, Wyd. I Warszawa WRN 1940, Wyd. II Londyn 1941; również wydanie w języku angielskim w USA,
• Trzecia republika, Warszawa 1940,
• (ps. Wit Smrek), Demokracja społeczna. Próba wizji ustroju przejściowego, Wydawnictwo WRN, Warszawa 1944 (w wydaniu podano 1934),
• (ps. Wit Smrek), Komunizm i faszyzm, Wydawnictwo WRN, Warszawa 1944,
• Powstanie sierpniowe Publikacja napisana w trakcie powstania. Wyniesiona z Warszawy w sześciu egzemplarzach, m.in. przez Tadeusza Szturm de Sztrema, przewieziona na mikrofilmach; w styczniu 1945 r. ukazało się wówczas pod okupacją niemiecką wydanie I w nakładzie 800 egzemplarzy. Publikacja została przewieziona do Londynu przez kuriera Jana Nowaka-Jeziorańskiego i ukazała się na łamach Robotnika Polskiego w Wielkiej Brytanii nr 6-10 z 1945 r. oraz Robotnika Polskiego w Nowym Jorku nr 18-25 z 1945 r. Wydanie II (w nakładzie 3 tys. egz.) ukazało się w konspiracji w kraju w czerwcu 1945 r. Wydanie III (poprawione i uzupełnione) z przedmową Adama Ciołkosza i Zygmunta Zaremby – w Londynie w 1946 r. W 1985 na podstawie wydania II w 41 rocznicę powstania warszawskiego ukazało się kolejne konspiracyjne (sygnowane wydawnictwem Nadzieja) wydanie z przedmową Władysława Bartoszewskiego,
• Polska nie będzie się wstydzić swojego Podziemia, Światło, nr 3-4, Paryż 1948,
• Kazimierz Pużak: szkic życiorysu, Wydawnictwo Delegacji Zagranicznej PPS, Paryż 1950,
• Sześćdziesiąt lat walki i pracy PPS. Szkic historyczny, Wydawnictwo CKZ PPS, Londyn (1952),
• Les transformations sociales en Pologne, (Paryż 1953),
• Deeds, not words! The hypocrisy of the present Polish rulers, Imprint London, Socialist Union of Central-Eastern Europe, (1956?), Wielka Brytania,
• Nie wystarczy wyrzec się Stalina… trzeba wykorzenić zbrodnie stalinizmu; Światło-Robotniczy Przegląd Gospodarczy, Paryż (1956) oraz wydanie francuskie Il ne suffit pas de renier Staline…, La Délégation a l’Étranger du Parti Socialiste Polonais, (Paris, 1956),
• Wojna i konspiracja, Londyn 1957; wydanie I krajowe: Kraków 1991, Wydawnictwo Literackie, ISBN 83-08-02371-1 (słowo wstępne: Jan Józef Lipski, przedmowa Andrzej Friszke),
• (redaktor) Socjalizm, marksizm, komunizm, Paryż 1958,
• Narodziny klasy rządzącej w Z.S.R.R., Biblioteka społeczna Światło, Paryż 1958,
• Cel i droga: dwa dokumenty, Wydawnictwo Światło, Paryż 1963,
• Przemiany w ruchu komunistycznym, Wydawnictwo Światło, Paryż 1965 (Biblioteka społeczna t. 4),
• Słowo o Wacławie Machajskim, Paryż 1967,
• Wspomnienia. Pokolenie przełomu, Kraków, Wydawnictwo Literackie 1983,
• Listy 1946-1967, oprac. Olena Blatonowa, Andrzej Friszke ISP PAN, Warszawa 2000,
• Żeby chociaż świat wiedział. Obrona Warszawy 1939, Powstanie sierpniowe 1944, oprac. Olena Blatonowa, Andrzej Friszke, Bellona, Warszawa 2010.

W jego pracy uwidaczniają się zarówno wpływy socjalistyczne, jak i refleksje na temat historii Polski, ukazujące szerszy kontekst polityczny oraz społeczną odpowiedzialność twórcy.

---

Oceń: Zygmunt Zaremba

---